Ağırşak

ʻyün eğirilen iğin alt ucuna takılan, ortası delik ağaç veya kemik parça’. Türkçede çadırın direk başlığına çadır ağırşağı adı verilir. Yerel ağızlarda diz ağırşağı ʻdiz kapağı kemiği’ olarak kullanılır. Diyalektlerde ağırşak ʻdeğirmen taşı’ olarak da geçer. Eski Türklerden kalma bir iğ ağırşağında ağırçak biçimi saklanmıştır. Orta Türkçede ağırşuk olarak geçer. Eski Kıpçakçada ağırşak, ağurçuk, ağurşak biçimleri kullanılır. Çağdaş diyalektlerde ağırşak yerine urşuk biçimi geçer: Nog urşık ʻiğ’. -Kzk urşuk. -Özb urçuk. -Blk urçuk ʻiğ’. -TatK orçok ʻiğ’. -Mis orçok. -Bşk orsok. Räsänen (V 515a) bu biçimleri ur- ʻvurmak’ kökünün türevleri arasında saymıştır. Räsänen (V 515a) ur- > urçuk açıklaması semantik güçlükleri dolayısıyla kabul edilemez (Ligeti: MNy LXVI, 416). Ş. Sami’nin verdiği Türkçe urçuk biçimi düşündürücüdür. Macarca orsó biçiminin eski bir Türk dilinden geçtiğini biliyoruz (< urçuk). Tacikçe oçuq biçimi Özbekçeden alınmıştır (Doerfer: TLT 513). Çağdaş diyalektlerde kullanılan urçuk biçiminin eski kaynaklarda geçmediği göze çarpıyor. Yalnız diyalektlerde kalan bu biçimin ur- (> vur-) veya ör- köklerinden geldiği düşünülemez. Buna karşılık bu biçim ile ağırşak sözü arasındaki benzerlik göz ardı edilemez. Türkçe ağırşak biçimi ağır-şak olarak açıklanabilir. Türkçede -şak, -şık, -şuk ekinin görevi -çak, -çık, -çuk ekinin görevine benzer. Bu ekler isim köklerine ve daha çok fiil köklerine getirilir. O bakımdan ağırşak sözünde -şak ekinin ağır gibi bir sıfat köküne getirilmesi büsbütün normal sayılamaz. Buna karşılık, bildiğimize göre, diyalektlerde ʻeğirmek’, ʻörmek’, ʻçevirmek’ gibi anlamlara gelen ağır- fiiline rastlanmaz. Sırpça àgršak biçimi Türkçeden alınmıştır (Skok: EtRj 1: 11). Németh: InschrNSzM 22; Räsänen: MTS 110 (ağır-sak!); V 8-9 (ağır-şak, ağır-sak!); 190a (ʻel değirmeni’ olarak kullanılan yarguçak biçimini *yār- kökünden getirmiştir); 515a (urçuk biçimini ur- kökünün türevleri arasında saymıştır); Brockelmann (OGM 116. § a) ağurşak biçiminin -ş formansının -ak ekiyle genişletilmesi sonunda oluştuğunu dile getirmişse de, ʻel değirmeni’ olarak kullanılan yarguçak’ın -çak formansıyla kurulduğunu yazmış, ancak bunun ağırşak biçiminin göçüşmeli (métathétique) yan biçimi olduğunu fark etmemiştir (OGM 117. §); Doerfer: TLT 513 (urçuk biçiminin ur- kökünden geldiğini dile getirmiştir); Ligeti: MNy 66: 412-421; TörK 57; Daher: AA 101-102; Clauson: ED 926; Sevortyan: ÊSTJa 1974, 418-419; Eren: TM 19: 291-293; Halasi-Kun: AEMAe l : 183; Bazin: SChron 498; Nugteren-Roos: AOH XLIX, 40.