Akşam

ʻgündüzün son ve gecenin ilk saatleri’ ~ Az axşam. -Tkm agşam. -Blk aşxam. Balkarlar akşama iŋir adını da verirler. -Krg akşam ʻalaca karanlık, akşamın erken saatleri’. Kırgızlar akşam yerine iŋir biçimini de kullanırlar. -TatK akşam. -Kzk akşam ʻakşamın alaca karanlığı’. Kazaklar iŋir biçimini de kullanırlar. Orta Türkçede axşam olarak geçer. Harezm alanında akşam biçimine rastlanır. Eski Kıpçakçada axşam ve akşam biçimleri kullanılır. Anadolu’da da başlangıçta axşam (ve ağşam) yazımıyla geçer. Bu yazım yeni dönemlere değin saklanmıştır. İran dillerinden alındığı açıktır. Yalnız verici dili açık olarak bilmiyoruz. Sogdcadan (*ʻγşʼm ʻgece’, krş. Far şām) geçtiği döne döne ileri sürüldüğü gibi, başka bir İran kökeninden (Av xşāniya ʻgece’, Sogd ʻγşp-, ʻγşph, Far şab) alındığı da seslendirilmiştir. Ancak, anlam bakımından bu sonuncu inançtan kolaylıkla söz edilemez. Son olarak, Sogdcaya yakın bir dil olan Horezmî yoluyla geldiği de dile getirilmiştir. Bütün bu savlar özel olarak tartışılmaya ve gözden geçirilmeye açıktır. Türkçe akşam’ın Türkçe ak + İranca şam biçimlerinin birleşmesinden oluştuğu yolundaki eski sav büsbütün yanlıştır. Doerfer (TMEN N2 = 1947) de İran kökeninin göz ardı edilemeyeceğini dile getirmiştir (xšap, xšapan ʻgece’). Baştaki a- Türkçe için büsbütün normaldir. Modern diyalektlerin bir bölümünde akşam yerine iŋir adı kullanılır: Alt iŋir ʻakşam kızıllığı, alaca karanlık, akşam’; Krg iŋir ʻakşam’; Kzk iŋir ʻakşamın alaca karanlığı’; KKlp iŋir ʻalaca karanlık’. Bu karşılığın Orta Türkçeden beri geçtiğini biliyoruz. Kâşgarlı Mahmud’un verdiği bilgiye göre, Oğuzlar iŋir yerine imir biçimini kullanırlar. Oğuzca iŋir biçimi Türkmence iŋrik ʻalaca karanlık’ türevinde kalmıştır. bk. Doerfer: RO 39: 25. Türk diyalektlerinde akşama keç adı da verilir: Nog keş ʻakşam’. -KKlp keş. -TatK kiç 1. ʻakşam’; 2. ʻgeç’. -Bşk kis ʻakşam’. -Krg keç. -Çuv kaś ʻakşam’. bk. gece. Tarançılar akşama şam (< Far şām) adını verirler. Bunun gibi, Tarançıların geceye verdikleri şep de Farsçadan alınmıştır (Far şab). Şartça şab ʻgece’ biçimi de Farsçadır. Bu verilere göre, İran kökeninden geldiği anlaşılan akşam bir alıntı olarak Türk diyalektlerinde dar bir alanda kalmıştır. Brockelmann: Zeitschrift für Phonetik 4: 264; Clauson: ED 96; Räsänen: V 13b; Eremeev: Êtnogenez 237; Sevortyan: ST 2, 1971, 9; ÊSTJa 1974, Ligeti: MNy 72: 26; Doerfer: TMEN N 2. = 1947; Şirvaşidze: ST l, 1989, 71; Tietze - Tekin; Erdem 5: 288/21.