Aygır

‘damızlık erkek atʼ ~ Az aygır. -Tkm aygır ‘erkek (at, eşek)’. -Nog aygır. -TatK aygır. -Bşk aygır. -Kzk aygır. -KKlp aygır. -Krg aygır. -Özb aygir. - Alt, Tel, Kuğ aygır. -Tuv askır. -Şor, Soy, Koy, Kaça askır. -Sag, Kaça aksır. Göçüşme yoluyla oluşmuştur (Eren: TDAY 1953, 171-172). -Tar argī. Göçüşme sonunda ortaya çıkmıştır: aygır > *argıy > argī (Räsänen: LTS 234). Buna benzer bir göçüşme örneği için bk. toygar. -Şor askırak küçük aygır (< askır + -(a)k küçültme eki). -Hak asxır. -Tuv askır. Şorca, Hakasça gibi komşu diyalektlerden alındığı anlaşılıyor. Ses yasalarına göre, Tuvacada *atkır biçiminin geçmesi gerekirdi. -Yak atīr. -Çuv ăyăr. Komşu diyalektlerden geçtiği anlaşılıyor. Eski Türkçeden başlayarak adgır olarak kullanılır. Orta Türkçede de adgır biçimi geçer. Oğuzcada aygırʼa çevrildiğini görüyoruz. Eski Kıpçakçada da aygır biçimi kullanılır. Moğolcaya acirġa olarak geçmiştir (Clauson: ED 47a; CAJ 10: 162); Clauson (ED 47b) Senglahʼta acirġa’nın Moğolca bir söz olarak geçtiğini ve nar ‘maleʼ (faḥl ‘stallionʼ) olarak açıklandığını bildirmiş, bu sonuncu sözün Şeyh Süleyman, Radloff, Şemsettin Sami gibi aracı yazarların eserlerinde fucl ‘horse-radishʼ biçimine girdiğini dile getirmiştir. İlk bakışta bu açıklama çarpıcı ve düşündürücüdür. Ne var ki Anadolu ağızlarında acırgaʼnın ‘yabanî turpʼ olarak yaşadığını biliyoruz. O nedenle eski sözlükçülerin verdiği acırġa’nın ‘yabanî turpʼ olarak varlığını kabul etmek gerekir. bk. acırga. Gombocz (NyK 35: 272-273; KSz 13:29) Türkçe aygır biçimini birtakım Moğolca ve Tunguzca biçimlerle karşılaştırmıştır. Ramstedt (KWb 2a) Türkçe aygır ile Moğolca acirġa biçimini ortak bir öğe olarak karşılaştırmıştır. Poppe (Lautlehre 4-5), Joki (Lw SS 75-76), Räsänen (V 6a) de ona katılmıştır. Poppe (Lautlehre 4-5) Türkçe, Moğolca ve Tunguzca biçimleri saydıktan sonra *adırga biçiminden yola çıkmış, Moğolca biçimin Türkçeden gelemeyeceğini dile getirmiştir. Poppeʼnin görüşünü ayrıntılı olarak eleştiren Doerfer (TMEN 648), aygır’ın Türkçe, ad- (ay-) ‘trennenʼ kökünden geldiğini düşünmüştür. Şçerbak (İRLTJa 87-89) da ay- (< ad-) kökünden geldiğini yazmıştır. Ubryatova (Voprosy tjurkologii 11-16) da aygırʼı ay- ‘yaratmakʼ köküne bağlamıştır. Sevortyan (ÊSTJa 1974, 108) aygır’ın *ay- ~ *ad- ~ *az- kökünden geldiğini öne sürmüş, özellikle Türkçe az- ‘cinsel duyguları artmakʼ biçimini vermiştir. Ancak Sevortyanʼın bu açıklaması ses yönünden olanaksızdır. Türkçeden belli başlı komşu dillere de geçmiştir. bk. Doerfer (TMEN 648). Németh: NyK 42: 81; Brockelmann: UJb 8: 261; Bang: UJb 14: 213; Kałużyński: ME 27; Egorov: ÊS 39-40; Räsänen: V 6a; Clauson: Studies 234; ED 47b. bk. Doerfer: UAJb N.F. l: 136 (ET adyır = Moğ aǰirγa); Leksika 442-443.