Ayva

1. ‘çiçekleri iri ve pembe, yapraklarının altı tüylü, ülkemizin her yerinde yetişen bir ağaç (Cydonia)ʼ; ‘2. bu ağacın büyük, sarı renkte, tüylü, mayhoş, dokusu sertçe, ufak çekirdekli meyvesiʼ. Yerel ağızlarda ayva yanında hayva biçimi de geçer. Bu biçimin başındaki h- ikincil bir sestir. Doerfer (UAJb N.F. 1: 105, 137; 2: 141-142, 147) hayva’nın başındaki h-’yi birincil bir ses olarak değerlendirmiştir. ~ Az hayva, ayva. -TatK ayva. -Bşk. ayva. -Blk ayva. -Afşar (Kâbil) ayva (TDAY 1977, 221). -Nog ayva. Kâşgarlı Mahmudʼa göre Orta Türkçede avya olarak kullanılır. Eski Kıpçakça sözlüklerde Türkmence bir veri olarak ayva biçimi geçer. Bu biçimin göçüşme sonunda oluştuğu açıktır (avya > ayva). Türkçede buna benzer göçüşme örneklerine sıklıkla tanık oluyoruz. bk. havyar. Farsçadan alındığı anlaşılıyor (Far ābia, bia ‘ayvaʼ). Farsçadan Osetçeye de bia olarak geçmiştir (Abaev: ÊS 3: 260). Farsçada ayvaya ābī ‘a guinceʼ, bih, bihī ve tūc gibi birtakım adlar da verilir. Türkçeden komşu dillere de geçmiştir. Rusça ajva ‘Quitte, Cydonia vulgarisʼ Türkçeden alınmıştır (Dmitriev: Stroj 510, 520; Vasmer: RE W 1: 7). Çingenece haiva ‘coingʼ de Türkçeden geçmiştir (Paspati 253). Çağdaş Türk diyalektlerinde ayvaya türlü adlar verilir: Tat ebi. -Sart behi. -Tkm beyi. -Krg bihi. -Özb bihi. -KKlp behi. Bu adların da Farsçadan kökenlendiği anlaşılıyor. Türkçede kullanılan yemiş adlarının büyük bir bölümü Farsçadan alınmıştır. Türkçe incir, nar, şeftali, zerdali gibi. Dilimizde Türkçe yemiş’in yerini tutmuş olan meyve (< meyva) de Farsçadır. Bugün daha çok yerel ağızlarda ‘bir çeşit şeftaliʼ olarak geçen hülü sözü de Farsça bir alıntıdır. Räsänen: V 153a (kökenini vermemiştir); Clauson: ED 16 b, 268a (Türk yurtlarında yetişmeyen [“exotic”] bir yemişin adı olarak ayva’nın bir alıntı olması olasılığını dile getirmiş, Kâşgarlı Mahmudʼun verdiği avya biçimini de saymış ancak bu biçimin düzeltilmesi gereken bir veri olduğunu bildirmiştir). Farsçada ayvaya verilen ābia adı, Kâşgarlı Mahmud’a borçlu olduğumuz avya biçimini doğrulayan bir tanıktır. Sevortyan (ÊSTJa) ayva biçimini sözlüğüne almamıştır. Leksika’ya göre (137-138) Oğuz arealindeki diyalektlerde protetik bir h geçer. Doerfer de hayva’nın başındaki h-’yi birincil bir ses olarak değerlendirmişti. Eren: TD. 1997 II, 739-748.