Abla

‘büyük kız kardeş’. Ağızlarda abıla, abula, abılla, abılla biçimleri yanında bılla, bulla gibi biçimleri de görülür. ~ Az abla. Emre (1943 s. 104-106) abla’yı -lak ekiyle kurulmuş bir türev (aba + -lak) olarak açıklamıştır. Çağatay (1961, s. 17-35) abla sözünün Türk diyalektlerinde kullanılan apa ile Farsçadan alınma lala’nın birleşmesinden oluştuğunu yazmıştır. Pokrovskaya (1961, s. 11-81) apa adının Kıpçak grubu diyalektlerinin ve Özbekçe ile Uygurcanın karakteristik bir özelliğini oluşturduğunu vurgulamıştır. Pokrovskaya’ya göre ‘büyük kız kardeş’ anlamına gelen abla teriminin de aba ~ apa köküyle ilgisinin bulunması olasıdır (s. 32). Ancak Pokrovskaya abla biçimi üzerinde özel olarak durmamıştır. Kononov (1968, s. 67) Emre ve Çağatay’ın açıklamalarını özetlemekle yetinmiştir. Kononov’a göre Türkçe abla, Türk diyalektlerinde kullanılan aba’nın -la(k) küçültme ekiyle kurulmuş bir türevidir. Yerel ağızlarda geçen aba-lık, abı-la, abı-lla, abu-la gibi biçimleri de saymış, Pokrovskaya’nın yazısında aba sözünden küçültme ekleriyle oluşturulmuş türevlere gönderme de yapmıştır. Tsintsius da (1972, s. 33), Türkçe abla’yı eski ve yeni Türk diyalektlerinde yaygın olarak kullanılan apa ~ aba sözünün türevleri arasında saymıştır. Pokrovskaya’nın yazısına dayanan Tsintsius, abla’yı apa ~ aba sözünün eski ve yeni biçimleriyle birleştirmekle yetinmiştir. Clauson (1972) yeni bir türev olduğu anlaşılan abla üzerinde durmamıştır. Sevortyan, (1974) sözlüğünde aba (s. 54-58) ve apa (s. 158-159) sözlerini gözden geçirmişse de abla’ya yer vermemiştir. “Ortak Türkçe sözler” üzerinde duran Sevortyan’ın yalnız Türkçede ve Azerbaycan alanında kullanıldığını gördüğümüz abla’yı sözlüğüne almaması doğaldır. apa ~ aba ile abla arasındaki benzerlik ilginç ve düşündürücüdür. Ancak abla’nın aba kökünün bir türevi olarak açıklanması kolay değildir. Dilimizde büyük kız kardeşe verilen türlü adlar arasında aba sözünün yerel ağızlarda büyük bir yaygınlık kazandığı görülür. Bu adın yanında ebe, ece gibi birtakım adlar da göze çarpıyor. Ağızlarda kullanılan bılla (<bıla) ~ bulla (< bula) biçimi bir gemination örneğidir. Bugün yerel ağızlarda kalmış olan bula’nın eskiden yaygın olarak kullanıldığı anlaşılıyor. Bulgarca, Sırpça, Arnavutça ve Macarca gibi dillerde alıntı olarak saklanması bunu doğrulamaktadır. Ağa’nın ‘büyük kız kardeş’ anlamına gelen bula sözüyle birleşmesi sonunda ağabula (< ağa + bula) oluşmuş bir türevdir. Yerel ağızlarda bu türevin abıla, abılla, abılla gibi birtakım biçimler aldığı göze çarpıyor. Denizli’de ailenin en yaşlı kadınına verilen koca bılla adı da ilginç bir örnektir. Bu verilere göre ağabula sözünün yerel ağızlarda ağbula durağından geçtikten sonra abula > abıla ve nihayet yazı dilinde abla biçimini aldığı ortaya çıkıyor. Ağızlarda kullanılan abılla biçimi de ilginçtir. bılla’da görülen gemination abılla’da da olduğu gibi kalmıştır. Çağdaş diyalektlerde abla yerine apa, ece ve türevleri görülür: -Kazak apa. -Özbek apa. -Tatar olı apa. -Başkurt olo apay. -Kırgız ece, eceke. -Türkmen eceke. -Uygur aça, ağiça. Emre (1943), Çağatay (1961), Pokrovskaya (1961), Kononov (1968), Tsintsius (1972), Clauson (1972), Sevortyan (1974), Eren: TD 1993: 498, s. 405-410.