Altmış

ʻaltı kere on, elli dokuzdan sonra gelen sayının adı’ ~ Az altmış. -Tkm altmış. -TatK altmış. -Krg altımış. Kırgızcada altmış biçimi kullanılmaz. Ancak cetimiş biçimi yanında cetmiş biçimi de geçer. -Kzk alpıs. Kazakçada -t- düşmüş, altmış biçimindeki -m- sesi de -p-’ye çevrilmiştir. Kazakça cetpis ʻ70’ biçiminde de -m- sesi -p-’ ye dönüşmüştür. -Nog alpıs. -Özb åltmiş. -Çuv utmăl. Çuvaşçada altmış’ın sonundaki -ş sesi -lʼye çevrilmiştir. Çuvaşça śitmĕl (< Türkçe yetmiş) örneğinde olduğu gibi. Eski yazıtlardan başlayarak kullanılır (altmış). Orta Türkçede altmış olarak geçer. Eski Kıpçakçada da altmış biçimi kullanılır. Sibirya diyalektlerinde ve Sarı Uygurcada altmış yerine altı on adı geçer: Alt altan. -Tel, Şor alton. -Sag alt’on. -Hak alton. -Tuv aldan. -SUyg alton. -Yak alta uon. Altmış ve yetmiş’in on ʻ10’ sayı adıyla yapılmış adları (altı on, yeti on) eski diyalektlerde kullanılmaz. Bunun gibi, çağdaş diyalektlerde de altmış ve yetmiş’in on’lu adlarına ancak dar bir alanda rastlanır. Buna karşılık seksen ve doksan’ın on’la yapılmış biçimleri (sekiz on, tokuz on) eski ve yeni diyalektlerde ortak olarak kullanılır (Türkçe seksen, doksan). Bu verilere göre, altmış (ve yetmiş) adının -mış (ve -miş) ekiyle yapılmış bir türev olmadığı, altı (ve yeti) ve mış (miş) sözlerinin birleşmesi sonunda oluştuğu anlaşılıyor. Bu birleşik adın ikinci bölümünde geçen mış (miş) sözünün seksen (< sekiz on) ve doksan (< tokuz on) sayı adlarında kullanılan on gibi ʻ10’ değerini bildirdiği açıktır. Ancak, altmış (ve yetmiş) adında geçen mış (miş) sözüne eski ve yeni diyalektlerde rastlanmadığına tanık oluyoruz. Buna karşılık Ural dillerinin bir kolunda ʻon’ olarak kullanılan mıs sözü göz önünde tutulabilir. Bu söz Macarca harminc (< xarm-misz) ʻotuz’ adında saklanmıştır (Mac harm, három ʻüçʼ + mis ʻonʼ). Türkçede yalnız altmış ve yetmiş sayı adlarında kalan ve Ural dillerinin ancak bir kolunda kullanılan mış (mıs) ʻonʼ sözünün üçüncü bir dilden alındığı anlaşılıyor. bk. yetmiş. Karaçay ve Balkar diyalektlerinde altmış yerine üç cıyırma bla on (“üç yirmi ile on”) adı kullanılır. bk. Räsänen: Şiraliev Arm 16. Necip Asım: TM 2: 392 (-mışʼı çokluk eki olarak değerlendirmiştir); Ramstedt: JSFOu 24, 1: 16; Hartmann: KSz l: 155; Räsänen: MTS 76, 80, 137; Brockelmann: ZDMG 70: 214; OGM 129. §; Németh: NyK 47: 82; Csoma Arm 82; Clauson: Studies 150 (“-mış/-miş” occurs only in altmış “sixty” and yétmiş “seventy”; apparently a very old suffix for “ten”); ED xlii (“-mış/-miş only in altmış, yétmiş ʻsixty, seventyʼ, a common Conjugational Suff.”); 130 (“altmış ʻsixtyʼ; der. f. altı: with the unusual suffix -mış”); Menges: Introduction 98, 99; Egorov: ÊS 279; Ligeti: MNy 74: 266-267; TörK 148; Doerfer: KhalMat 290; Eren: TDAY 1972, 256-257; Sevortyan: ÊSTJa 1974, 141; Bazin: SChron 74; Leksika 693.